ZABAWY DZIECIĘCE A ROZWÓJ SPOŁECZNY
Na każdym etapie rozwoju człowiek podejmuje konkretną aktywność. U dziecka jest to zabawa. Już niemowlęta wykonują proste czynności manipulacyjne, skierowane na początku na własne ciało, następnie na przedmioty. Można je traktować jako zabawę, ponieważ dziecko podejmuje je dla przyjemności, dobrowolnie. Jest to przygotowanie do zabaw właściwych, na początku samotnych, następnie w towarzystwie rówieśników. Dominującą zabawą w wieku od 18 miesięcy do 2 lat jest zabawa samotna, z wykorzystaniem różnych przedmiotów oraz zabawek. Około 3 roku życia zauważyć można zabawę równoległą. Wtedy dzieci bawią się obok siebie, niekiedy obserwując i naśladując się wzajemnie, ale nie wchodzą ze sobą w interakcje. Po 4 roku życia zabawa staje się bardziej uspołeczniona. Dzieci podejmują sporadyczne interakcje np. werbalne. Na początku zachowują dystans, lecz wkrótce chętnie zaczynają ze sobą współpracować. Dzieci poprzez wzajemne obserwacje, naśladownictwo uspołeczniają się, stając się samodzielne, otwarte na innych. Są pełne pomysłów, w myśl zasady „co dwie głowy to nie jedna”, w towarzystwie innych łatwiej rozwiązują się problemy.
Pierwsze wspólne zabawy opierają się na naśladowaniu. Dwoje lub więcej dzieci podejmuje takie same lub podobne czynności (np. „karmienie” lalek czy posuwanie po podłodze samochodów itp.). Uczestnicy takich zabaw obserwują się wzajemnie, a gdy któryś z nich zmieni rodzaj wykonywanej czynności, pozostali często idą w jego ślady.” Obserwując zabawę dziecka, możemy ustalić poziom jego rozwoju, zabawa odzwierciedla bowiem wiedzę dziecka o życiu, przyrodzie, jego sposób myślenia i stopień samodzielności.
U dzieci trzyletnich dominują zabawy manipulacyjne. Pozostałe rodzaje zabaw dopiero się pojawią. Dzieci sporadycznie podejmują zabawy: konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne, ruchowe. „Można powiedzieć, że dzieci bawią się wówczas bardziej <<obok siebie>>, niż <<ze sobą>>. Zabawy takie można określić jako równoległe. Jest to typowa postać kontaktów między rówieśnikami, dominująca w wieku poniemowlęcym i w początkach wieku przedszkolnego. Dzieci potrzebują swojego towarzystwa nawzajem, niezbędnego do prawidłowego rozwoju.
Młodsze dzieci wchodzą w specyficzne relacje społeczne z rówieśnikami. Wykazują żywe zainteresowanie innym dzieckiem, przejawiają względem niego zachowania eksploracyjne, które polegają na dotykaniu, ciągnięciu za włosy. Następnie symptomatyczna jest tzw. równoległa zabawa, która polega na tym, że bawią się obok siebie, np. tymi samymi zabawkami. Są to pierwsze próby dziecka, aby włączyć się do zabawy z rówieśnikami. Dzieci poznają się, uczą się od siebie nawzajem, zawiązują się sympatie i odkrywają że mają podobne zainteresowania. Kontakty z innymi dziećmi pomagają w nabywaniu rozmaitych sprawności społecznych i w tworzeniu własnej tożsamości dziecka, a współpraca między kolegami jest napędem rozwoju intelektualnego.
Zachowania dzieci posiadających rodzeństwo różnią się od zachowań, jakie przejawiają jedynacy. Ci ostatni często są egocentryczni lub cechuje ich infantylność. Czasem to wynik niewłaściwej postawy rodzicielskiej, w której rodzic nadmiernie koncentruje się na dziecku lub daje mu zbyt dużo swobody. Takie dziecko może mieć kłopoty w nawiązywaniu pozytywnych kontaktów z rówieśnikami. Inaczej jest w przypadku dzieci posiadających rodzeństwo, chociaż odmiennie niż z rodzeństwem układają się ich kontakty społeczne. Zależnie od przyjętego kryterium podziału wyróżniamy kontakty pozytywne, bezkonfliktowe (przyjaźnie dziecięce, związki koleżeńskie, pomoc wzajemna itp.) oraz kontakty negatywne, charakterystyczne dla działań zmierzających do osiągnięcia własnego, egoistycznego celu.
Na podstawie obserwacji zabaw dziecięcych można określić rodzaje kontaktów między dziećmi, w wieku przedszkolnym. Początkowo dominuje zabawa samotna, w której dziecko bawi się samo, niezależnie od innych, różnymi zabawkami, czasami nawiązuje rozmowę z dziećmi, lecz wzajemny kontakt nie przerodzi się we wspólną zabawę. Później pojawia się tzw. zabawa równoległa, która polega na byciu obok siebie. Jednak dzieci nadal nie współdziałają ze sobą w zabawie, choć zdarza im się bawić tymi samymi zabawkami. Kolejnym etapem jest zabawa wspólna, podczas której zauważyć można dzieci bawiące się razem, wymieniające się zabawkami oraz uwagami dotyczącymi zabawy. Zabawy te nie są jednak planowo zorganizowane, nie ma w nich podziału na role, każdy z uczestników bawi się według własnego pomysłu. Dopiero zabawa zespołowa jest efektem dojrzałości społecznej dzieci. Podejmowane czynności są zaplanowane, podzielone między uczestników, przydzielone role. Całość kierowana i organizowana jest przez jedno lub więcej dzieci. W każdej grupie można zauważyć dziecko lub dzieci dominujące. To najczęściej one organizują zabawę, kierują jej przebiegiem oraz przydzielają role poszczególnym uczestnikom. Starają się podporządkować sobie innych, wywierając na nich wpływ. Zdarza się usłyszeć też słowa „jak nie będziesz się ze mną bawić, to nie dam ci cukierka lub nie będę cię lubić”. Takie dzieci manipulują innymi, chcąc osiągnąć swój cel.
Bibliografia: M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1976, R. Vasta, M. Haith, S. Miller, Psychologia dziecka, Warszawa 1995, A. Jaczewski, Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, Warszawa 1998, M. Przetacznik-Gierowska, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1992, A. Birch, Psychologia rozwojowa w zarysie, Warszawa 2007, R. Schaffer, Psychologia dziecka, Warszawa 2007, A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju, Warszawa 2003, K. Kamińska, O rozwoju społeczno – moralnym dzieci w wieku przedszkolnym, [w] Przedszkole otwarte na zmianę, [red.] B. Jankowski, Warszawa 2010, K. Kamińska, Wychowanie w Przedszkolu, Nr 4/2005.